2022-10-24 [01:13 AM]

بە پێچەوانەی خۆرەوە، نزیکەی نیوەی ئەستێرەکانی گەلەئەستێرەی کاکێشان بە دەوری ئەستێرەیەکی تردا دەسوڕێنەوە کە بە سیستەمی دووانەیی ناسراوە. وشەی “دووانەیی” بە واتای دوو دێت.

لەم دواییانەدا توێژەران لە بڵاوکراوەی زانستی Nature دا باسیان لە سیستەمێکی دووانەیی نائاسایی کردووە. ئەم دوو ئەستێرەیە هەر 51 خولەک جارێک بە دەوری یەکتردا دەسوڕێنەوە لە یەکێک لە خێراترین قۆناغەکانی خولگەیی کە بە جۆرێکی دەگمەنی سیستەمی دووانەیی ناسراوە.

ئەم دوو ئەستێرەیە نزیکەی 3000 ساڵی ڕووناکی لە زەویەوە دوورن. یەک ساڵی ڕووناکی ئەو مەودایەیە کە ڕووناکی لە ساڵێکدا دەیبڕێت.

سیستەمەکە سەر بە جۆرێکە لە ئەستێرەی دووانەییە کە بە گۆڕاوی کاتاکلیزمی ناسراوە. ئەو زاراوەیە باس لە سیستەمێکی ئەستێرە دەکات کە دەتوانێت بۆ ماوەیەکی کورت بە 10 هەزار ئەوەندە ڕووناکتر بێت.

ئەو سیستەمە نائاساییە ئەستێرەیەکی هاوشێوەی خۆری ئێمە لەخۆدەگرێت کە زۆر لە نزیکەوە دەسوڕێتەوە کە پێی دەوترێت بچکۆلەی سپی. بچکۆلە سپییەکە ناوەندی گەرم و چڕی ئەستێرەیەکی سووتاوە.

لە ماوەی ملیاران ساڵدا مەودای نێوان ئەو دوو ئەستێرەیە ئەوەندە کەمی کردووە لەوەی لە ئێستا لە نێوان مانگ و زەویدا هەیە.

زانای واڵایی لە پەیمانگای تەکنەلۆژیای ماساچوسیتس کیڤن بێردج نووسەری سەرەکی توێژینەوەکەیە، وتی بیهێنە بەرچاوت ئەگەر مانگ شەوانە 10 جار ئاسمان ببڕێت. ئەوە ئەو جۆرە خێراییەیە کە ئێمە باسی لەبارەوە دەکەین".

بەهۆی کەمی مەودای نێوانیان، بجکۆلە سپییەکە خەریکە ماددە لە ئەستێرە گەورەکە وەردەگرێت.

ئەستێرە گەورەکە نزیکەی هەمان پلەی گەرمی خۆرە بەڵام ئێستا تەنها قەبارەی ناهیە کە گەورەترین هەسارەی کۆمەڵەی خۆرمانە. بچکۆلە سپییەکە بارستەی یەکسانە بە ٪56ی خۆری خۆمان. بەڵام لەڕادەبەدەر چڕە، چونکە تەنها 1.5 هێندەی زەوی پانە.

بێردج وتی "کاتێک ئەستێرەکان بە پیری دەمرن دەبنە کورتەبنەیەکی سپی - بەڵام دواتر ئەم پاشماوەیە دەست دەکات بە خواردنی هاوڕێکەی".

بێرج ئاماژەی بەوەشکردووە، کورتەبنە سپییەکە گەشەی ئاسایی ئەستێرەی یەکەمی پچڕاندووە. زیاتر دەڵێت، ماوەی 8 ملیار ساڵە ئەستێرەکان بەدەوری یەکتردا دەسوڕێنەوە.

توێژەران داتای چاودێری پالۆماریان لە ویلایەتی کالیفۆرنیا و لە تەلەسکۆپەکانی هاوایی و دوورگەکانی کەناریی کەڵکیان وەرگرتووە.

ئەستێرەکان زیاتر لە هایدرۆجین پێکهاتوون، ڕێژەیەکی کەمتر لە هیلیۆم و توخمەکانی تریان تێدایە. لەم سیستەمەدا ئەستێرە گەورەکە بڕێکی نائاسایی زۆری هیلیۆمی هەیە. زانایان دەڵێن هایدرۆجینی لە چینەکانی دەرەوەی لەدەستداوە بۆ کورتەبنە سپییە بچووکەکە. لە هەمان کاتدا ناوەندە گەرمەکەی بەردەوامە لە دروستکردنی هیلیۆم لە هایدرۆجینی لە ڕێگەی پرۆسەی یەکگرتنی ئەتۆمیەوە دروست دەبێت.

سیستەمی دووانەیی جار و بار بە ڕێژەیەکی زۆر ڕووناک دەبێتەوە، بەشێکیش لەبەر ئەوەیە کە ئەستێرە گەورەکە لە شێوە ئاساییەکەی بەهۆی کێشکردنی کورتەبنە سپییەکە دەکێشرێتە دەرەوە.

زیاتر لە هەزار گۆڕاوەی کارەساتباری ناسراو هەیە. تەنها 12 یان زیاتر ماوەی خولگەیی لە خوار 75 خولەکەوەیە. لە کاتێکدا 51 خولەکی سیستەمی دووانەیی خێرایە، بەڵام تۆمارکردن نییە کاتێک بەراورد دەکرێت بە جۆرەکانی تری دووانەیی.

خێراترین ماوەی خولگەیی ناسراو لە نێوان ئەستێرە دووانەییەکان تەنها پێنج خولەک و 21 چرکەیە.

بێردج سەرنجی داوە، " لە واڵاییدا ڕووداوی بێشومار ڕوودەدەن".

voa