نڤیسینا: پاوان تەتەر نێروەیی
پروسەیا دیموکراسیەتێ ل عیراقێ رووبرویی چەندین تەحەددیاتان بوویە کو کاریگەرییێن دەرەکی و ململانێیێن ناڤخووی و گڕژیێن نەتەوەیی ڕولەکێ سەرەکی تێدا دگێرن. ژ بو شڕوڤەیەکا ڕەخنەگرانە ژ بو ڤێ رەوشێ ڤیا بیت چەند هوکارەک بەرچاڤ بهێنە وەرگرتن بو نمونە تەڤلیبوونا ئیرانێ، هەلوێستێ کوردان و ئەگەرێن شکاندنا بازنەیێن نەرینی د عیراقێدا.
ڕولێ ئیرانێ ل عیراقێ
سیاسەتا دەرڤەیا ئیرانێ ل عیراقێ دشێت مینا بەشەکێ ژ ستراتیژیەتا بەرفرەهتر ژ بو بەرفرەهکرنا بازنەیا نفوزا خو ل روژهەلاتا ناڤەراستدا بهێتە تەماشەکرن. ئەڤ چەندا هەنێ ژی ژ پشتگیریێ ژ گروپ و لایەنێن هەڤپەیمان و وەبەرهێنانا دارایی، ئاڵگوریا رەوشەنبیری و دروستکرنا پێگەهەکێ گرێدایی حکومەتا عیراقێ ڤەدگریتەڤە. زور جاران ئەڤ تێوەگلانە وەکە رێیەکێ بو ئیرانێ دهێتە تەماشەکرن بو پشتراستبوون ژ وێ چەندێ کو عیراق چ پێشڤەچوونەکێ د بوارێن سیاسی و دیموکراسی دا نەبینیت تاکو ببیتە ئەگەرێ دروستبوونا مەترسیێ بو سەر بەرژەوەندیێن وی وەلاتی و ژ لایێ سیاسی و ئابووریڤە هەر وابەستەیی ئیرانێ بمینیت. ئەڤ چەندا هەنێ د چەند دەهەیێن ڤێ داویێ و ب تایبەت پشتی ژ کارلادانا سەدامێ دیکتاتور ب کویری د هەمی سێکتەرێن گرێدایی ب ژیارا روژانەیا عیراقێ ڤە دهێتە تەماشەکرن.
پشتەڤانیا ئیرانێ ژ میلیشیاتێن شیعی وەکە حەشدا شەعبی بەشەکێ گرنگێ ڤێ ستراتیژیەتا ناڤهاتی ل عیراقێیە. راستە کو حەشدا شەعبی ل دەڤەرێن بەغدا و دەوروبەر شەڕێ داعشێ کریە لێ د کاریگەری و تەحەددیاتان بو سەر سەروەریا دەولەتا عیراقێ بشکا شێری بەر کەفتیە. ئەڤ چەندا هەنێ بوویە ئەگەرێ دروستبوونا رەوشەکێ کو دەسهەلاتا دەولەتێ د پیادەکرنا هەر جورە سیاسەتەکێ کو د فیلتەرێ حەشدا شەعبیدا دەرباز نەبیت د پراکتیزەکرنێدا توشی ئالووزیان ببیت و د رەخنەگرتنا ڤێ چەندێ ب تنێ روویێ چەکێ ڤان میلیشیاتان دهێتە مەیدانێ و باندورا خویا نەرینی کریە لسەر هەمی سێکتەرێن ژیانێ نەخاسمە پرسێن گرێدایی ب دیموکراسیەتێ و ئەو کەسێن بڤێن هەبوونا ئیرانێ ل عیراقێ بێخنە ژێر پرسیارێ ئێکسەر دکەڤنە بەر غەزەبا ڤان میلیشیاتان چ ژ لایێ هەڕەشەیان چ ب تیرورکرنەکا ب ئێکجاری.
ڕولێ کوردان
کورد ل عیراقێ هەمبەر ڤێ داینامیکا ناڤهاتی پروسەیەکا بەروڤاژی عیراقێ پیادە و پێشکێش دکەن. ب رێیا ئوتونومیا خو ل هەرێما کوردستانێ، فورمەکێ سەقامگیر و دیموکراسی د سیستەمێ حکومرانیا خودا بەراورد دگەل عیراقێ دامەزراندیە. کوردان ل هەرێما کوردستانێ سەرکەفتی بووینە د دامەزراندنا پێکهاتەیەکا کارا یا کارگێری، دامودەزگەهێن ئەمنی کو بەشداربووینە د بەرفرەهکرن و ئاسانکاریان د گەشەسەندنا ئابووری و سەقامگیریا سیاسی ل دەڤەرێ بەروڤاژی کاروکردارێن میلیشیاتێن عیراقی کو ئامیرێ تەحەددیاتان بووینە ل دەڤەرێ. سەرکەفتنا کوردان د بنیاتنانا هەرێمەکا سەقامگیر د چوارچێوەیێ عیراقەکا هەردەم ئالووز یا بوویە مودێلەک نەک بتنێ بو دەڤەرێن دیێن عیراقێ بەلکو وەلاتێن جیراندا. ئەڤ چەندا هەنێ ڤەدگەریتەڤە بو وێ بەشداریا کارا یا هەمی دەنگ و رەنگێن سیاسی، نەتەوەیی و ئایینی د بریارێن گرێدایی ب حوکومرانیێ ل هەرێما کوردستانێ کو ئەڤ چەندا هەنێ بەروارد دگەل بەشێن دیێن عیراقێ مینا تشەکێ نامو دهێتە تەماشەکرن چونکە ل وان دەڤەران مافێ بەشداربوون د پروسەیا سیاسی ب هێز و ژمارەیە نەک مافەکێ دیارکری د دەستور یان هاوولاتیبوونا عیراقی.
سەرکەفتنا کوردان د پۆتانسیەلا کارکرنێ وێ جورێ گەشەسەندنێ ددەتە دیارکرن کو حوکومرانیا لامەرکەزی تێکەل ب سەرکردایەتیەکا بهێزا ناڤخووی دشێت ببیتە ئەگەرێ پێشکەفتنەکا راستەقینە. عیراق ب پیادەکرنا مودێلەکا مینا هەرێما کوردستانێ دشێت نەک بتنێ پرەکا هەڤدووگەهشتنێ د دابەشبوونا ناڤخووییدا دروستبکەت بەلکو بناغەیەکا موکوم د ئاڤەدانکرن و گەشەپێدانا نیشتیمانی دروست بکەت. لێ رێبازەکا ب ڤی شێوەیی بو بەرەڤپێشچوونێ پێویستی ب بوێری و دیدگەه و هەڤکاریەکا بەرچاڤ هەیە دناڤبەرا گروپێن سیاسی، نەتەوەیی و ئایینی یێن جیاوازێن عیراقێ کو نها د هەبوونا ڤێ باندوورا نەرینی یا ئیرانێ د عیراقێدا مینا تشتەکێ ب ئەستەم دهێتە تەماشەکرن.
تێوەگلانا ئیرانێ ل عیراقێ ب رێیا پشتەڤانیا میلیشیاتێن شیعی وەکە هیزەکا ب باندوور لێ بێ هیچ مفایەکێ بو هاوولاتی و حکومەتا عیراقێ دهێتە تەماشەکرن و بتنێ رەنگدانەڤەیا ستراتیژیا کویرا هەژمونا ئیرانی ل دەڤەرێ دیاردکەت. ئەڤ کاریگەریا هەنێ ب تنێ ب ناڤ وەکە چەترا پاراستنێ دژی داعشێ هاتە بکارئینان لێ د راستیدا ب تنێ کوپیکرنا سوپایێ پاسداران بوویە ل عیراقێ ژ بو کونتروولکرنا دەزگایێن پیادەکرنا دەسهەلاتا سیاسی، ئابووری و ئەمنی یا ڤی وەلاتی بوویە. داینامیکا دەولەتا ب سیستەماتیک ل عیراقێ کەفتیە ژێر پرسیارێ ب هەبوونا ڤان میلیشیاتێن سەر ب ئیرانێ کو هەمی جومگەیێن گرێدایی ب مافێ هاوولاتیبوونێ و گەهاندنا دەنگێ ئازاد کپکریە و گەلەک جاران ب تیرورا روژنامەڤانان ل بەغدا و نەجەف و بەسرا هەولا دیارکرنا هێزا خو دایە. ئەڤ چەندا هەنێ د هەلسوکەفتا حکومەتەکا سەربەخوو د کاریگەریێن بریاردانێدا نامینیت و بتنێ مینا ئامرازەکێ هەڤسوز دگەل ئیرانێ دمینیت ل ژێر ناڤ و نیشانێن جودا جودا مینا دادگەها بالا یا عیراقی کو گەلەک جاران و ب دەهان نمونەیان ب ناڤێ دەستوری لێ بێ پشتبەستن ب هیچ برگەیەکا دەستوری بڕیار ل دژی کوردان کو لایەنێ سەڕەکیێ دامەزراندنا عیراقا نویی و مالا مەزنا پەنابەران و بنگەهێ دیموکراسیەتێ بوویە ل عیراقێ کریە ئارمانج بتنێ ژ بو هندێ کو ملکەچی سیاسەتێن دەرڤەیێن ئیرانێ نەبوویە.
بو دەرچوون د شکاندنا ڤێ بازنەیا ئالووز و خراپ د دەستێوەردانا بیانی و دابەشبوونا ناڤخوویی پێویستە عیراق رێیەکێ بەرەڤ سەربەخووی و ئێکگرتوویەکا موکومتر دویر ژ پیادەکرنا سیاسەتێن بیانی ب هاڤێژیت گەر نا پاشەڕوژەکا ئالووز و نەرینی چاڤەرێ عیراقێ ب هەمی ئایین و نەتەوەیێن جیاوازدکەت. هەڤدەم عیراقێ پێویستی ب چاکسازیێن هەمەرەنگ هەنە د بیاڤێن جودا یێن سیاسی و ئابووریدا چونکە عیراق نها د پلەیێن ئێکێدا دهێت د گەندەلی و ناشەفافیا ئیداری کو د پرسێن گرێدایی ب موچەیێن فەرمانبەرێن هەرێما کوردستانێ دڤێن کار و کردارێن خو و دیارنەمانا ب سەدان ملیار دولاران ژێر سیبەرێن جودا جودا ڤەشێرن کە چ مافێ دەستوریێن هەرێما کوردستانێ دئێخنە ژێر پرسێ لێ ئەو بخو هێشتا مینا وەلاتەکێ روژ لێ هەلنەهاتی د بوارێن گەشەسەندا ئابووری و ئێکگرتوویا کومەلایەتی بەرەڤ پێش دچیت کو د هەمی مێتودێن گرێدایی ب حکومرانیەکا شەفاف و مافێ لێ پرسینەوەیێ فەزایەکێ تەمام نادیموکراسی و پیادەکرنا هێزا چەک دروستکریە. لەورا ل داویێ دێ بێژین گەر حکومەتا عیراقێ و عیراقیان ئاسوویەکا باش و دادپەروەر د قادا سیاسەتا ڤی وەلاتیدا بڤێت ڤیابیت ژ چەنگێ پیادەرکرنا سیاسەتا دەرڤەیا ئیرانێ دەربچیت و ڤێ وابەستەبوونێ ب ئیرانێ نەهێلیت چونکە ژ مالوێرانی و نادادپەروەریا سیاسی، ئابووری و کومەلایەتی چو تشتەک دی پێشکێشی ڤی وەلاتی نەکریە و ناکەت.