عێراق لە مێژە وڵاتێکە کە سەرەڕای مێژووی دەوڵەمەند و سامانە سروشتییە بەرچاوەکانی، بەردەوام خۆی لە دۆخێکی ئاژاوە و ململانێی سیاسیدا بینیوە. کۆمەڵگای عێراقی بە دابەشبوونی قووڵی نەتەوەیی و ئایینی تایبەتمەند بووە، ئەمەش وایکردووە کە بوەتە هۆی بنیاتنانی پێکهاتەیەکی کۆمەڵایەتی نادادپەروەر و ناگشتگیر. ئەمەش لە بەرامبەردا بووەتە هۆی ئەوەی وڵاتەکە نەتوانێت ستراتیژییەکی نیشتمانی بەردەوام بۆ ئابووری و سەربازی و دیپلۆماسی دابڕێژێت. بە تایبەتی نەتەوەی کورد دەیان ساڵە تووشی هەڵاواردن و چەوساندنەوەی سیستماتیک بووە، ئەمەش توانای وڵات بۆ بنیاتنانی نەتەوەیەکی یەکگرتوو و بەهێزی زیاتر تێکدەدات. ئەم ستوونە بەدواداچوون بۆ چۆنیەتی شکستی سیستمی سیاسی عێراق لە هاووڵاتیانی دەکات، بە گرنگیدانێکی تایبەت بە چەوسانەوەی مێژوویی و بەردەوامی لە کورد و هەروەها شکستهێنان لە تێکەڵبوون بە سیستەمی جیهانی.
شکستی سیاسی عێراق: خاکێک بۆ هیچ کەس
عێراق بە درێژایی مێژووی هاوچەرخی خۆی بە دابەشبوونی قووڵی سیاسی و ئایینی تایبەتمەند بووە. لەدوای جەنگی جیهانی یەکەم، زلهێزە کۆلۆنیالیستەکان ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیان دابەشکرد و عێراق بوو بە دەوڵەتێکی بنیات نراو بەبێ ڕەچاوکردنی ئەو گروپە نەتەوەیی و ئایینیانەی کە ناوچەکەیان نیشتەجێ کرد. حکومەتی وڵات کە لەلایەن مەزهەب و خێڵە جۆراوجۆرەکانەوە زاڵ بووە، نەیتوانیوە سیستەمێکی سیاسی دادپەروەر و گشتگیر دروست بکات. موسڵمانانی شیعە و موسڵمانی سوننە و کورد هەموویان لە سەردەمی جیاجیادا بوونەتە ئامانجی سەرکوت و دڕندەیی تایبەت ئاراستەی کورد کراوە.
یەکێک لە نموونە هەرە زەقەکانی ئەم ستەمکارییە هەڵمەتی ئەنفالە لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا، کە ڕژێمی سەدام حوسێن هەڵمەتێکی سیستماتیکی جینۆسایدی دژی دانیشتوانی کورد ئەنجامدا. بە سەدان هەزار کورد کوژران، گوندەکان بە زەویدا ڕوخێنران و چەکی کیمیایی دژی خەڵکی سڤیل بەکارهێنران. سەرەڕای شەرمەزارکردنی نێودەوڵەتی، حکومەتەکانی عێراق چ لە سەردەمی سەدام حوسێن و چ دوای ڕووخانی، بەردەوام بوون لە پەراوێزخستنی کورد. ئەم سیاسەتە وایکردووە زۆرێک لە کوردەکان بەتایبەتی لە هەرێمی کوردستان خەبات بۆ ئۆتۆنۆمی و سەربەخۆیی بکەن.
شکستی دارایی و دەستکاریکردنی دەرەکی
مێژووی ئابووری عێراق حیکایەتێکی هەلی لەدەستچووە. سەرەڕای سەرچاوە نەوتییە زەبەلاحەکانی، وڵاتەکە سەرکەوتوو نەبووە لە بنیاتنانی ئابوورییەکی هەمەچەشن و بەردەوام. نەوت کە بڕبڕەی پشتی ئابووری عێراق پێکدەهێنێت، نیعمەت و نەفرەت بووە. لەلایەک داهاتێکی زۆری بەدەستهێناوە، بەڵام لەلایەکی دیکەوە ئابوورییەکی وابەستەی یەک کەرتی دروستکردووە، ئەمەش بووەتە هۆی گەندەڵی و ناکارایی و نەبوونی پلانی درێژخایەن.
لە سەردەمی دەسەڵاتی سەدام حوسێن، پارەی نەوت بە شێوەیەکی سەرەکی بۆ دابینکردنی دارایی سەرگەرمییە سەربازییەکان و چەوساندنەوەی دانیشتووان بەکاردەهێنرا. دوای ڕووخانی، حکومەتە یەک لە دوای یەکەکان نەیانتوانیوە چاکسازییە ئابوورییە پێویستەکان جێبەجێ بکەن. گەندەڵی بەردەوام لە گەشەکردندایە و بەشێکی زۆری سامانی نەوت لە گیرفانی نوخبەیەکی بچووکدا کۆتایی هاتووە، لە کاتێکدا زۆرینەی دانیشتووانەکەی لە هەژاریدا دەژین.
جگە لەوەش ئابووری عێراق کەوتۆتە ژێر دەستکاریکردنی هێزە دەرەکییەکان. وڵاتانی وەک ئێران و ئەمریکا و تورکیا هەموویان خاڵە لاوازەکانی عێراقیان قۆستۆتەوە بۆ پێشخستنی بەرژەوەندییەکانی خۆیان، زۆرجار لەسەر حیسابی خۆشگوزەرانی گەلی عێراق. ئەم دەستێوەردانانە دەرەکیانە توانای وڵاتیان بۆ بنیاتنانی ئابوورییەکی بەردەوام و دادپەروەرانە زیاتر لاواز کردووە.
سەربازی و دیپلۆماسی: نەتەوەیەک لە قەیرانی هەمیشەیی
مێژووی سەربازی عێراق پڕە لە شکست و کارەسات. هێزە چەکدارەکانی ئەم وڵاتە دەیان ساڵە بە گەندەڵی و ناکارامەیی و نەبوونی یەکپارچەیی تایبەتمەندن. لە سەردەمی دەسەڵاتی سەدام حوسێندا، سەربازی بە پلەی یەکەم وەک ئامرازێک بۆ چەوساندنەوەی دانیشتوانی ناوخۆ و ئەنجامدانی سەرگەرمییە شەڕانگێزەکانی سیاسەتی دەرەوە بەکاردەهێنرا، وەک لەشکرکێشی کوێت لە ساڵی ١٩٩٠ و جینوسایدەکانی دژی گەلی کورد، ئەم لەشکرکێشییە بووە هۆی سزای نێودەوڵەتی و ململانێیەکی وێرانکەر لەگەڵ ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی، کە وڵاتەکەی زیاتر لاواز کرد.
لە دوای ڕووخانی سەدام حوسێنەوە، سوپای عێراق نەیتوانیوە مامەڵە لەگەڵ هەڕەشە ناوخۆیی و دەرەکییەکان بکات، ئەمەش وایکردووە وڵاتەکە تاڕادەیەکی زۆر کۆنترۆڵی بەشێک لە خاکەکەی لەدەست بدات. سەرهەڵدانی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) نموونەیەکی ڕوونی ئەمەیە. بێتوانایی سوپای عێراق لە بەرگریکردن لە موسڵ کە دووەم گەورەترین شاری ئەو وڵاتەیە لە داعش لە ساڵی ٢٠١٤دا، شکستێکی زەلیلکەر بوو کە لاوازییە قووڵەکانی دەوڵەتی نیشان دا.
لە گۆڕەپانی دیپلۆماسیدا، عێراق خەباتی کردووە بۆ دۆزینەوەی شوێنی خۆی. ئەم وڵاتە دەیان ساڵە کەوتۆتە ژێر سزای نێودەوڵەتی و گۆشەگیری و فشاری دەرەکی. سەرەڕای سامانە سروشتییە زەبەلاحەکانی و پێگەی ستراتیجی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، عێراق نەیتوانیوە خۆی وەک یاریزانێکی بەهێز و کاریگەر لە ناوچەکەدا جێگیر بکات. زۆرجار ئەو وڵاتە پارچە شەترەنجێک بووە لە گەمەی زلهێزەکاندا، کە ململانێ ناوخۆییەکان و دەستێوەردانەکانی دەرەکی وایکردووە عێراق نەتوانێت سیاسەتێکی دەرەکی سەربەخۆ و کاریگەر پەرەپێبدات.
کورد: نەتەوەیەکی گۆشەگیرکراو
مەحاڵە باس لە مێژووی عێراق بکرێت بەبێ ئەوەی باس لە خەباتی بەردەوامی کورد بۆ مافەکانی بکات. کورد کە بەشێکی بەرچاو لە دانیشتوانی عێراق پێکدەهێنن، دەیان ساڵە تووشی هەڵاواردن و چەوساندنەوەی سیستماتیک بوون. مامەڵەی دەوڵەتی عێراق لەگەڵ کورد، یەکێک بووە لە نموونە هەرە زەق و زەقەکانی بێتوانایی لە دروستکردنی نەتەوەیەکی دادپەروەر و گشتگیر.
سەرەڕای دانپێدانانی نێودەوڵەتی بە ئازارەکانی کورد، حکومەتی عێراق بەردەوامە لە دژایەتیکردنی هەوڵەکانیان بۆ خۆبەڕێوەبەری و ئۆتۆنۆمی. کورد لە هەرێمی کوردستان توانیویەتی تا ڕادەیەک ئۆتۆنۆمی دابمەزرێنێت، بەڵام ئەم سەربەخۆییە بەردەوام لەلایەن حکومەتی ناوەندی بەغدا و زلهێزە ناوچەییەکانی وەک ئێران و تورکیا هەڕەشەی لەسەرە. کورد فاکتەرێکی چارەنووسساز بووە لە شەڕی داعشدا، بەڵام زۆرجار هەوڵەکانیان لەلایەن حکومەتی عێراق و هاوپەیمانەکانیەوە پشتگوێ خراوە یان تێک دراوە.
ئەنجام
عێراق وڵاتێکە کە نەیتوانیوە لە ئاست تواناکانی خۆیدا بژی. پشێوی سیاسی و ئابوری و سەربازی وایکردووە ئەم وڵاتە گەشە نەکات و ببێتە نەتەوەیەکی بەهێز و یەکگرتوو. ئەگەر عێراق بیەوێت ئایندەیەک بنیات بنێت کە هەموو هاووڵاتیان بەبێ گوێدانە ئیتنیکی و ئایینی بتوانن بە ئارامی و خۆشگوزەرانیدا بژین، پێویستە وڵاتەکە چارەسەری دابەشبوونە قووڵە ناوخۆییەکانی بکاتەوە و مۆدێلێکی گشتگیرتر و دادپەروەرتری کۆمەڵگا پەرەپێبدات. ئەگینا ئەم وڵاتە مەترسی مانەوەی لە نەتەوەیەکدا هەیە کە دووبەرەکی و لاواز و بەردەوام بەرەوڕووی دەستێوەردانەکانی دەرەکی و ململانێ ناوخۆییەکان دەبێتەوە.
پاوان تەتەر نێروەیی