پشتی ڕوخانا رژێما سەدامێ دیکتاتور ل سالا ٢٠٠٣ێ و سەرهلدانا عیراقەکا نوی، ژمارەیەکا زورا هاوولاتیان، سیاسەتڤانان و کەمەنەتەوەیان هێوا ب هەبوونا سەردەمەکێ نویی یێ دیموکراسی و دادپەروەریێ بو هەمی نەتەوە و ئایینێن جودا خواستیە. لێ سەرەڕای ئەڤێ چاڤەرێ بوونا هەنێ، ئەو چەند روون بوو کو دژایەتیکرن و پەراویزخستنا کەمەنەتەوەیان و ئایینێن جودا و ب تایبەت نەتەوەیا کورد ل عیراقێ یا بەردەوامە و بوویە مودێلەکا حکومرانیێ د دیمەنێ سیاسیێ عیراقێ د هەمی سەردەمێن خویێن جودادا. ئەو پرسیارا کو ڤیابیت بهێتەکرن ئەوە کو بوچی تاکو نها ئەو فشار دبەردەوامن بەرامبەر کوردان و کورد دشێن چ بکەن بو بەرەنگاربوونەوەیا ڤان گڤاشێن کو هەر روژ و ب بەهانەیەکا نویی د‌هێنە ئاراستەکرن بەرامبەر هەمی مافێن گەلێ کورد؟
چوارچیڤێ مێژوویی و جیاکاری
ل سەردەمێ ڕژێما سەدامێ دیکتاتور زولم، کوشتن و جینوسایدا بەرامبەر کوردان مینا واقعیەتەکێ دامەزراوەیی بوو. سەدامێ دیکتاتور ب دڕندەیا خوبەرامبەر کوردان یێ بناڤودەنگ بوو و دژی هەمی کەس و لایەنەکێ بوویە کو د دیدا ویدا دژی وێ عیراقێ بووینە کو وی وێنە بوی کێشای. ئەڤ سیاسەتا هەنێ د هەلمەتا ئەنفالێن رەشدا گەهشتە لوتکەیا دژایەتیا مروڤایەتیێ کو سەدان هزار کورد تێدا هاتنە شەهیدکرن و بریندارکرن و ژمارەیەکا زورا کوردان ئاوارەبوون و مال و مولکێت وان ژ لایێ عەرەبێن شوفینیڤە هاتنە داگیرکرن. پشتی ڕووخانا ڕژێما گوربەگور یا سەدامێ دیکتاتور هێوایەتا دروستبوونا عیراقەکا نوی لسەر بنەمایێن دیموکراسی و سەروەریا یاسایی ل دەف هندەک کەس و لایەنان هەبوو لێ دەمەکێ درێژ نەکێشا کو جارەک دی بو هەمی لایەنان روون بوو کو راستە شێوازێ کوشتن و جینوسایدا کوردان یا لسەر دەمێ سەدامی نەما لێ هەمان فکرە و هەمان پلان ب شێوازێن نوی بەرامبەر کوردان د‌هێنە جێبەجیکرن لێ تاکە جیاوازی دەسهەلاتەکا نویە و ل ژێر ناڤ و نیشانێن نویدا.
هەژموونا شیعەیان و بەردەوامیا فشاران
دگەل گرتنە دەستا دەسهەلاتێ ژ لایێ شیعەیان ڤە ل سالا ٢٠٠٣ێ شێوازەکێ نوی یا جوداکاریێ و پەراوێزخستنا کەمەنەتەوە و ئایین و مەزهەبێن جودا ل عیراقێ هاتە پیادەکرن، لێ یا تێدا هەڕە دیار هەبوونا کوردان بوویە د ئەولەویەتا ڤان جوداکاری و دژایەتیێدا. هەرچەندە کو کوردان ڕولەکێ زور گرنگ د لادانا سەدامێ دیکتاتور هەبوویە لێ ل شوینا سوپاسیا هەرێمێ و هێزێن پێشمەرگە حکومەتێن ئێک دویف ئێکێن شیعی بەردەوام فشارێن ئابووری و سەربازی لسەر هەرێما کوردستانێ کرینە و باشترین نمونە برینا بەشە بودجەیا هەرێمێ بوویە کو هەر ژ سالا ٢٠١٣ێ وەرە یا بەردەوامە، ئەڤ چەندا هەنێ دیاردکەت کو هێزێن شیعی ژی هەمان سیاسەتێن حکومەتا بەعس پیادەدکەن چونکە برسیکرنا هاوولاتیان وەکە کارتەکا فشارێ چ کێمتر نینە ژ جینوسایدەکێ چونکە مللەتەکێ کو ب سەدان سالە د‌هێتە کوشتن و برسیکرن ل سەدێ ٢١ێ هەژی ڤێ جورە سەرەدەریکرنا نامروڤایەتی نینە.
بودجە و موچە مینا کارتەکا سیاسی ل عیراقا نویدا تاکو د‌هێت یا دبیتە واقعیەتێ کارکرنێ. فشارێن ئابووری وەکە ئامرازەکێ بو کونتروولکرنا سیاسەتێ دوو دلی و نارەزایەتیەکا زور هەم ل دەف هاوولاتیان و هەم ل دەف سیاسیان دروستکریە. هەرچەندە د دەستورێ عیراقێدا هەرێما کوردستانێ بەشەکە ژ عیراقا فیدراڵ لێ پشتی ٢١ سالان د عیراقا نویدا ژی وەکە نەیارەک مامەلە دگەلدا دهێتەکرن و هەرێم هاتیە بێبەشکرن د هەمی دادپەروەیی و سامانێن گشتیێن عیراقێدا. ئەڤ جەندا هەنێ گوزارشتێ ل ترسەکا بنجینەیی دکەت ژ لایێ بەغدا ڤە کو ئەو کوردستانەکا بهێز و سەربخوو مینا هەڕەشەیەکا مەزن ل سەر عیراقێ ب گشتی و هەژموونا شیعی ب تایبەتی دبینن. هەروەسا هەرێما کوردستانێ کەفتیە بەر فشارێن سەربازی ب تایبەتی هێزێن پێشمەرگە هەولا ب هێزکرنا سنورێن خوداینە. عیراقێ چەندەها جاران هێرشا سەربازی کریە دەڤەرێن سەر ب هەرێما کوردستانێ ڤە لێ ب توندی ژ لایێ هێزێن پێشمەرگەڤە هاتیە دویرکرن. ئەڤ چەندا هەنێ ددەتە دیارکرن کو ئەگەر هێزا پێشمەرگە نەبیت حکومەتا شیعی یا نها کو ب دیفاکتو لژێر هەژموونا حەشدا شەعبیە دا هەمان جینوساید بەرامبەر هاوولاتیێن کوردان کەت یێن ڕژێما بەعس کرین.
پاشەروا کوردان ل عیراقێ
ئەڤە پرسیارەکا جەوهەریە کو ژ لایێ گەلەک کوردان و چاڤدێرێن سیاسی ڤە دهێتەکرن کو تا چ دەم دێ شێین بەردەوام بین بەرامبەر ڤان گڤاشێن ژ لایێ عیراقێ ڤە دهێنەکرن؟ سەرەڕای وان تەحەددیاتێن روبرووی هەرێما کوردستانێ دبن حکومەتا هەرێما کوردستانێ و ب تایبەت کابینەیا نەهێ ب سەروکاتیا رێزدار مەسرور بارزانی سەروکێ حکومەتا هەرێما کوردستانێ خوڕاگریەکا بەرچاڤ نیشاندایە. سەرەرایی وان قەیرانێن دروستکری یێن حکومەتا عیراقێ لێ شیایە د قادا سیاسی و خزمەتگووزاری یا عیراقا ئالووز بەردەوام بیت د پێشکێشکرنا خزمەتگووزاریان. لێ بێگومان د عیراقەکا ئالووز کو سیاسەتا وێ یا ناڤخوویی ل وەلاتەکێ جیران بهێتە دارێشتن دێ هەردەم یا پر بیت د سوپرایزان لەورا یا گرنگە کو د دەستەبەرکرنا پاشەروژەکا ئارام و جێگر پێویستیە کو حکومەتا هەرێما کوردستانێ پلانێن درێژ خایەن هەبن ب تایبەت د خورتکرنا پەیوەندیان دگەل جیهانا دەرڤەدا و زێدەکرنا داهاتێ ناڤخوو کو ئەڤ هەردوو پێنگاڤە ژ ئەولەویەتا کارکرنا جەنابێ سەروکوەزیران رێزدار مەسرور بارزانی بووینە کو د ڤان چوار سالێن داوێ داهاتێ ناڤخوو ب شێوەیەکێ رێکخستی زێدەبوونەکا بەرچاڤ ب خووڤە دیتیە و ژمارەیەکا زورا کونسولخانە و نوینەرایەتیێن وەلاتێن بیانی ل هەرێمێ هاتیە دانان.
ئەنجام
سزادانا کوردان و خوارنا مافێن وان ل عیراقێ بابەتەکێ ئالووزە و ڕح و ڕیشالێن کویرێن مێژوویی و سیاسی هەنە کو بوویە بەشەک ژ هەیکەلیەتێ سیاسەتا عیراقی. سەررەرای تەحەددیاتێن بەروکا هەرێما کوردستانێ، دەرفەت بو کوردان هەیە کو ب رێیا کارێ سیاسی ستراتیژی و گەشەپێدانا ئابووری و خورێکخستنا ناڤخوویی پاشەروژا خو د عیراقا هەردەم ئالووزدا مسوگەر بکەت. لێ ڤان پرسێن ناڤهاتی پێویستی ب تێکەلەیکێ ژ خوڕاگری و دیپلوماسیەت و پشتەڤانیا نیڤدەوولەتی یا هەی، چونکە پرسا هەم عیراق و هەم وەلاتێن جیران پرسا کورد مینا پرسەکا ئەمنی، سیاسی و جیوپولەتیکی تەماشەدکەن.
پاوان تەتەر نێروەیی